اراک یکی از کلانشهرهای ایران[۹] و از بزرگترین شهرهای غرب و مرکز ایران و مرکز استان مرکزی و شهرستان اراک است. اراک با جمعیتی برابر با ۵۲۶،۱۸۲ نفر قطب جمعیتی استان مرکزی و چهاردهمین شهر پرجمعیت ایران[۱۰] به حساب می‌آید. از قرن دوم اسلامی ناحیهٔ میان همدان، ری و اصفهان عراق نامیده شد که بعدها برای تمایز با عَراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عَراق معرب اراک است. اراک نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهر جوانی محسوب می‌شود. این شهر در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و کمی بیش از دو قرن قدمت دارد. نام شهر که ابتدا قلعه‌ای نظامی در کنار روستای کرهرود بود قلعه سلطان آباد، بعد سلطان‌آباد و شهرستان عراق و در سال ۱۳۱۶ شمسی به اراک مبدل گشت.[۱] اراک یکی از شهرهای صنعتی ایران است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و به طور کلی چهارمین قطب صنعتی کشور محسوب می‌شود.[۱۱] این شهر به واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰درصد تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگترین کارخانه تولید کننده آلومینیوم کشور و وجود بزرگترین معدن سدیم سولفات کشور[۱۲] لقب پایتخت صنعتی ایران[۱۳] را به خود اختصاص داده‌است و به همین دلیل یکی از آلوده‌ترین شهرهای ایران است.[۱۴]
نخستین کارخانه تولید آلومینیوم کشور (ایرالکو)،[۱۵] نخستین و بزرگترین کارخانه واگن سازی و لوکوموتیوسازی کشور (واگن پارس)،[۱۶] نخستین کارخانه کمباین‌سازی کشور (کمباین‌سازی ایران)،[۱۷] بزرگترین کارخانه سازنده دکل انتقال نیرو در خاورمیانه (آونگان)،[۱۸] نخستین ایستگاه آزمایش تست دکل‌های انتقال نیرو در خاورمیانه و آسیا[۱۹] و نخستین مدرسه خورشیدی کشور[۲۰]در این شهر قرار دارند. همچنین این شهر به دلیل پایان طرح‌های گازرسانی به عنوان نخستین مرکز استان سبز کشور شناخته شده‌است.[۲۱]
نام‌گذاری
از قرن دوم اسلامی ناحیهٔ میان همدان، ری و اصفهان عراق نامیده شد که بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عراق معرب اراک است. قرن‌های متمادی این منطقه عراق نام داشت. تاریخ بنیان اراک دو قرن پیش است و به دوران قاجار باز می‌گردد. نام شهر ابتدا قلعه نظامی، بعد سلطان‌آباد و شهرستان عراق و در سال ۱۳۱۶ شمسی به اراک مبدل گشت. سعید نفیسی نظر می‌دهد که چون می‌خواستند نام قدیم را زنده کنند نام شهر عراق را به اراک تبدیل نمودند. هرتسفلد محقق آلمانی شکل فارسی اراک را به معنی سرزمین هموار می‌داند.[۱]
علت شکل گیری شهر
حدود جبال در خلافت عباسی، منطقه‌ای که اکنون اراک در آن جای دارد.
شهر اراک را تا پیش از سال ۱۳۱۷ هجری خورشیدی عراق و پیش از آن سلطان‌آباد می‌گفتند. این شهر را یوسف خان گرجی بنیان گذاشت و تاریخ بنای آن به ۱۱۹۳ خورشیدی می‌رسد. بر پایه روایت‌ها هشت یا ده قلعه به نام‌های خان باباخان، حصار، ده کهنه، مراد آباد، آقا سمیع، سلیم، نو و قادر وجود داشت که همیشه با هم در جنگ بودند و یوسف خان سپهدار گرجی شرحی از درگیری‌های محلی این قلعه‌ها به فتحعلیشاه قاجار نوشت و اجازه ویران کردن قلعه‌ها را گرفت و شهر سلطان‌آباد را بنام فتحعلیشاه در مدت ۷ سال بنا کرد.[۲۲]
یوسف خان برای احداث شهر تازه، مکانی را برگزید تا هم در میانه ولایت عراق باشد و هم از لحاظ آب و هوا مطلوب باشد. وی این مکان را در نقطه آخر منطقه فراهان و در اول خاک کزاز برگزید.[۲۳]بنای شهر اندیشیده شده مشتمل بر بنای ارگ حکومتی شامل همه اداره‌های آن روز، مدرسه‌ها، تعداد فراوانی مسجد، حمام، کوچه، مکان‌های مسکونی، بازار، برج و بارو و همه تأسیسات شهری بود.[۱]
جنبه نظامی تا سال ۱۲۷۱هجری قمری برای این شهر بیشتر مطرح بود. در این سال به نقل از اعتماد السلطنه، میرزا حسن، نایب الحکومه عراق دکان‌های شهر سلطان‌آباد و عمارت و باغ‌های دیوانی را تعمیر و درختکاری کرد و از شهرهای دیگر از هر قبیل صاحبان صنایع و حرفه‌های گوناگون را به شهر آورد و ساکن کرد.[۲۴]
اهمیت شهر با عبور راه آهن در سال ۱۹۸۳ میلادی بیشتر شد.[۲۵]
گسترش شهر
در سال ۱۲۷۱ قمری سیل مهاجران از نقاط گوناگون به سوی اراک آغاز گشت و موجب گسترش رونق اقتصادی شهر شد. بر همین پایه محله‌هایی مانند عباس آباد، منق آباد، پشت خندق و هزاوه‌ای‌ها شکل گرفت و در سال ۱۳۰۸ شمسی با همکاری بلدیه عراق خیابان امام خمینی امروزی، عباس آباد و باغ ملی احداث شد و بافت قدیمی شهر مرمت شد.[۲۶] همچنین با عبور راه آهن از شهر، گسترش شهرنشینی شتاب گرفت. در سال‌های صلح و آرامش دیوارهای پیرامونی شهر برداشته شد و شهر بی رویه رو به گسترش نهاد.[۱] موقعیت ترابری اراک از مهمترین عوامل توسعه شهر در سال‌های اخیر بوده‌است.[۲۷]
دوران مشروطه
در سال ۱۲۸۵ خورشیدی که فرمان مشروطه صادر شد، ۹۲ سال از عمر شهر سلطان‌آباد می‌گذشت.[۲۸] در آستانه جنبش مشروطه ناتوانی قاجار در حمایت از این بازرگانان ایرانی در مقابله کمپانی‌های خارجی حاضر در اراک، بازاریان و دست اندرکاران صنعت را به مبارزه با سرمایه‌داران خارجی کشاند. در این زمان مدارس دینی و علمای اراک بیشتر تابع روحانیون نواندیش نجف از جمله آخوند ملاحمد کاظم خراسانی قرار داشتند. این افراد در دوران مشروطه رهبری جنبش در اراک را بر عهده داشتند که مشهورترین آنها آیت‌الله آقا نورالدین عراقی بود. پس از صدور فرمان مشروطه، آقا نورالدین عراقی اوّلین انجمن ولایتی را به همراه دیگران روحانیون نوگرا تأسیس نمود. پس از به توپ بسته شدن مجلس و دوران استبداد صغیر، آزادیخواهان اراک به خاطر حضور پر نفوذ آقا نورالدین عراقی کمتر از دیگر نقاط ایران مورد آزار و اذیت قرار گرفتند.[۲۹]
تلاش مردم اراک برای پایین آوردن مجسمه رضا شاه از میدان باغ ملی. تاسوعای ۱۳۵۷ خورشیدی
دوران انقلاب ۱۳۵۷
نخستین حرکت‌های انقلابی در اراک در میانهٔ سال‌های ۵۵ و ۵۶ با سخنرانی و دعوت به تظاهرات رخ داد. نخستین راهپیمایی انجام شده در اراک، تظاهراتی آرام و بدون شعار بود که به وسیله فرهنگیان سازمان‌دهی شده بود. در جریان ۱۰ روز سخنرانی احمد جنتی در محرم ۱۳۵۷ در اراک، مردم پس از سخنرانی‌های وی هر شب در خیابان تظاهرات می‌کردند و شعار مرگ بر شاه می‌دادند که این نخستین شعار مرگ بر شاه در اراک بود. با بالا گرفتن اوضاع در تاسوعای سال ۵۷ مردم تلاش کردند مجسمه رضاشاه را از میدان باغ ملی پایین بکشند ولی موفق نشدند و در درگیری‌هایی که رخ داد، چهار نفر کشته‌شدند. همان شب مجسمه رضاشاه توسط پلیس از آنجا منتقل شد. کشته شدن چهار نفر در این روز باعث ایجاد ترس در مردم و خاموش شدن اعتراضات برای یک هفته پس از آن شد. سرانجام با پیروزی انقلاب در بهمن سال ۱۳۵۷ نظامیانی که به مردم پیوسته بودند روی دوش مردم گردانده‌شدند.[۳۰]
جغرافیا
تقسیمات کشوری
شهر اراک در دوران قاجار، پس از ساخت به عنوان حکومت نشین ولایت عراق انتخاب شد.[۳۱] در دوره پهلوی، طبق قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراک یکی از ۱۳ شهرستان استان شمال بود. سپس بر اساس قانون تقسیمات کشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۳ بهمن ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراک در کنار زنجان جزو استان یکم قرار گرفت. اراک در ۱۹۶۳ میلادی از استان یکم جدا شد.[۳۲][۳۳] در سال ۱۳۲۶ خورشیدی همزمان با تشکیل استان مرکزی (به مرکزیت تهران)، شهر اراک نیز یکی از شهرهای این استان شد و در سال ۱۳۶۵ خورشیدی مرکز استان مرکزی از تهران به اراک منتقل گردید. یک سال بعد از آن استان تهران از استان مرکزی جدا شد. از آن زمان تا کنون شهر اراک به عنوان مرکز استان مرکزی در تقسیمات کشوری شناخته‌می‌شود.[۳۴]
اقلیم
اقلیم اراک خصوصیات اقلیمی فلات مرکزی ایران (زمستان‌های سرد و مرطوب و تابستان‌های گرم و خشک) را داراست.[۳۶] کوههای اطراف اراک و تالاب میقان و دشت فراهان در آب و هوای این منطقه اثر کرده و ویژگی‌های خاصی به آن بخشیده‌است. ابرها و جریان‌های غربی در پاییز و زمستان بیشتر رطوبت خود را در ارتفاعات غرب منطقه به خصوص رشته کوه زاگرس از دست می‌دهند و در زمستان جبهه سردی هوای اراک را اشغال می‌کند که بر اثر ارتفاعات اطراف و فشاری که تالاب میقان بر هوا وارد می‌کند، مدت زیادی در منطقه می‌ماند. فصل زمستان کثراً طولانی و از ۴ تا ۶ ماه متغیر است و بهار و پاییز فصل‌های کوتاهی هستند. تابستان در تیر و مرداد ظاهر می‌شود. مدت روزهای یخبندان از ۶۵ تا ۱۲۰ روز در سال‌های مختلف متغیر است. میزان بارندگی در سال‌های مختلف متفاوت است و میان ۲۳۰ تا ۶۳۸ میلی متر در سال می‌باشد که متوسط بارندگی حدود ۳۰۰ میلی متر بوده‌است.[۳۷]
اقلیم شهر اراک بر اساس طبقه بندی دمارتن، نیمه خشک و بر اساس طبقه بندی آمبرژه، نیمه خشک و سرد می‌باشد.[۳۸]
رودخانه‌ها
از میان شهر اراک تنها رود قره کهریز (معروف به رودخانه خشکه) می‌گذرد. این رودخانه از کوههای قره کهریز سرچشمه گرفته است، پس از آبیاری زمین‌های تعدادی از روستاهای نزدیک اراک و گذر از غرب آن به کویر میقان می‌ریزد. این رود، فصلی است و در تابستان خشک می‌شود.[۴۰] ورود فاضلاب شهری برخی مناطق اراک یکی از معضلات این رودخانه‌است.[۴۱]
کوه‌ها
سرخ‌کوه (کوه سرخه)، اراک
شهر اراک از سمت جنوب با رشته‌کوه‌های سفیدخانی،[۴۲][۴۳] کوههای نظم آباد، سرخ کوه(کوه سرخه)[۴۴] و از سمت غرب با کوه مودر احاطه شده‌است. کوههای اطراف شهر از جمله کوههای مرکزی و پیشکوه‌های داخلی رشته کوه زاگرس محسوب می‌شوند.[۴۵]
زمین شناسی
مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط گوناگون ایران؛ نقاط سرخ‌تر نقاطی هستند که شتاب حداکثر جنبش زمین در آنها بیشتر است.
چالهٔ اراک، در یک فرورفتگی حاصل از سنگهای رسوبی چین‌خورده مابین سنگهای آذرین متعلق به رشته کوههای آتشفشانی و سنگهای متامورفیک متعلق به رشته جبال زاگرس قرار گرفته‌است. این چاله بوسیله یک رشته کوه که حدود هزارمتر از سطح دریا ارتفاع دارد، تقسیم شده‌است.[۴۶]شهر اراک بر روی دشتی آبرفتی در حوضه آبریز دریاچه میقان واقع شده‌است. دشت اراک و در کنار آن مجموعه دریاچه (کویر) میقان به صورت فروافتادگی بوده که میان دو رشته ارتفاعات شمالی و جنوبی واقع شده‌اند. مرز اصلی ارتفاعات مورد نظر توسط دو گسل تلخاب و تبرته قطع شده‌اند. وجود این گسل‌ها سبب شده‌است که زون‌های مختلف زمین شناسی، از جمله زون سنندج-سیرجان، زون هفتادقله و زون آشتیان-نراق در حوضه منطقه وجود داشته باشند. در اواخر کرتاسه سه زون به یکدیگر متصل بودند و دریای واحدی را تشکیل می‌دادند. در این دوران، بر اثر فعالیت کوه زایی ارتفاعات جنوبی اراک و کوههای هفتادقله بوجود آمدند. با شروع فعالیتهای کواترنری، فرسایش یافتگی کوه‌ها و تپه‌ها باعث حمل رسوبات عظیم و ایجاد دشت آبرفتی اراک شده‌است.[۴۷]
زمین لرزه
در شعاع ۶۰ کیلومتری پیرامون شهر اراک در سده اخیر، فقط ۷۲ زمین لرزه روی داده‌است که ۵۰ مورد از این زمین لرزه‌ها، زمین لرزه‌های دی و بهمن ۹۰ (عموماً کمتر از ۴ ریشتر) بوده‌است. این آمار نشان دهنده لرزه خیزی کم در استان مرکزی می‌باشد. بزرگترین این زمین لرزه‌ها دارای بزرگی حداکثر ۲/۴ می‌باشد. از نظر زمین لرزه تاریخی، فقط سه زمین لرزه تاریخی یکی در اطراف دورود، دیگری در شمال باختری ساوه و آخرین زمین لرزه، زمین لرزه ۱۴۹۵ میلادی آشتیان معروف به زمین لرزه جبال اتفاق افتاده‌است و بزرگی آن در مقیاس امواج سطحی۹/۵ MS تعیین شده‌است.[۴۸]
مردم‌شناسی
جمعیت
جمعیت شهر اراک در نخستین سرشماری رسمی کشور در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، ۵۸٬۹۹۸ نفر بود ولی از آن زمان به سبب شهرگرایی شدید با شتاب روی به افزایش نهاده‌بود به گونه‌ای که جمعیت شهر در سال ۱۳۴۵ ش به ۷۱٬۹۲۵ تن و در سال ۱۳۵۵ ش به ۱۱۶٬۸۳۲ تن و در سال ۱۳۶۵ به ۲۶۵٬۳۴۹ تن رسید. مطابق آخرین داده‌های ۱۳۶۵، شهر اراک دارای ۵۵٬۰۸۹ خانوار بود.[۴۹] جمعیت اراک بر پایه نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۰ برابر با۴۸۴،۲۱۲ نفر بوده‌است.[۵۰][۵۱] جمعیت شهر اراک پس از الحاق نقاط شهریسنجان و کرهرود[۵۲] به ۵۲۶،۱۸۲ نفر افزایش یافت.
زبان
پیش از بنای شهر اراک، مردم این ناحیه به گویش‌های گوناگونی مانند تاتی در منطقه وفس سخن می‌گفتند. پس از بنای شهر اراک و مهاجرت مردم این مناطق به شهر، این گویش‌ها با یکدیگر درآمیختند و گویش ویژه‌ای به وجود آوردند، تا زمانی که با پیدایش رسانه‌های جمعی این گویش رو به زوال نهاد و هم اکنون اهالی اراک تا حدی بدون لهجه بوده و کتابی یا تهرانی سخن می‌گویند ولی در روستاهای اطراف و خود شهر زبان پیرمردان و پیرزنان همان لهجهٔ قدیمی است.[۵۴]
دین و مذهب
اکثر مردم شهر مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند. همچنین اقلیتی از پیرو آیین مسیحی و کلیمی نیز در شهر وجود دارد.[۵۵] ارامنه بخشی از اقلیت قومی و مذهبی شهر اراک را در برمی‌گیرند. ارامنه در طی یک سده گذشته از سرزمین‌های پیرامون اراک و همچنین جلفای اصفهان جهت کار در صنعت قالی بافی و دیگر صنایع و همچنین برای کار در کنسولگری انگلستان به عنوان حسابدار و منشی به اراک مهاجرت کرده‌اند.[۵۶]ارامنه بنیان گذار دومین مدرسه اراک به نام مدرسه شرف ارامنه و کلیسای مسروپ مقدس هستند.[۵۷] در سال ۱۳۸۹ جمعیت ارمنیان ۲۴۰ نفر ارمنی در قالب ۶۰ خانواده در اراک بوده است.[۵۸]
یهودیان نیز بخشی از اقلیت مذهبی اراک را تا یک سده گذشته تشکیل می‌دادند و زمانی جمعیتشان به حدود ۱٬۰۰۰ نفر می‌رسید و پیشه بیشتر آنها پارچه فروشی و پزشکی بود. یهودیان خود را در حمایت آقا محسن عراقی از روحانیون به نام اراک قرار می‌دادند. کلیمیان در آغاز از مناطق پیرامونی شهر اراک مانند سنجان و دیگر شهرها به این شهر مهاجرت کردند. هم اکنون همه یهودیان اراک از این شهر مهاجرت کرده‌اند.[۵۹]
مشاهیر اراک
از جمله مشاهیر و مفاخر شهر اراک می‌توان به:[۶۰][۶۱]
آقا ضیاءالدین عراقی فقیه، اصولی، مجتهد شیعی
آقا نورالدین عراقی از مجتهدان و مراجع تقلید شیعه
محمود صناعی شاعر، مترجم، روانکاو و نظریه‌پرداز مباحث تربیتی و روان‌شناسی
محمد مهدی فولادوند استاد الهیات دانشگاه تهران و از مترجمان قرآن و نهج‌البلاغه و صحیفهٔ سجادیه به زبان فارسی
آیت الله حاج شیخ محمد علی اراکی فقیه، مرجع تقلید شیعه
مصطفی‌قلی بیات (صمصام الملک) سیاستمدار و از بنیانگذاران کشاورزی نوین ایران و موسس دانشکده کشاورزی کرج بود. او نخستین دبیرستان پسرانه اراک را تاسیس کرد که صمصامیه نام گرفت.
حبیب‌الله ذوالفنون معروف به شیخ حبیب‌الله ذوالفنون دانشمند ستاره‌شناس و تقویم‌نگار بود که در زمینه‌های ادبیات، ریاضیات و تفسیر قرآن نیز فعالیت داشت.
مرتضی قلی بیات (سهام‌السلطان) سیاستمدار و چند دوره نخست‌وزیر ایران.
حاجی آقا محسن مجتهد عراقی، از مجتهدین دوره قاجار
آقا نورالدین عراقی، از روحانیون پرنفوذ دوران مشروطه
حبیب‌الله ذوالفنون، مفسر قرآن، ریاضی‌دان و تقویم‌نگار
فرهنگ
آداب و رسوم
از آنجا که شهر اراک سابقه تاریخی چندانی نداشته، فرهنگ مردم شهر متاثر از فرهنگ‌های مختلط است. این فرهنگ بیشتر از باورهای فولکلوریک با جنبه مذهبی یا اجتماعی شکل گرفته است.[۶۲] از جمله مراسم سنتی که در گذشته در اراک رواج داشته مراسم جشن کوسه ناقلدی و رشکی و ماسی را می‌توان نام برد.[۶۳]
کتاب‌فروشی عقلایی از قدیمی‌ترین کتاب‌فروشی‌های اراک
سینما
نخستین سینمای اراک با نام آریان در سال ۱۳۱۰ در اراک شروع به کار کرد. مؤسس سینما «ایرمانوف»، یکی از مهاجرین روس بود و تا سال ۱۳۱۴ در شهر فعالیت می‌کرد.[۶۴]
امروزه بزرگترین سینمای کشور با نام «سینما استقلال»، در شهر اراک قرار دارد. این سینما که ظرفیت مناسب آن به بیش از ۹۰۰ صندلی می‌رسد، پس از هشت سال تعطیلی، به مرکز فرهنگی، هنری و سینمایی تبدیل شده‌است.[۶۵] علاوه بر سینما استقلال، این شهر دارای ۳ سینمای دیگر است که از میان آنها دو سینمای «فرهنگ» و «عصرجدید» فعال هستند و سینمای شهرصنعتی تعطیل شده‌است. سینما فرهنگ یکی از سه سینمای فعال اراک، قدمتی بیش از ۵۰ سال دارد.[۶۶]
کتابخانه
نخستین کتابخانهٔ عمومی در شهر اراک در سال ۱۳۲۲ قمری و به همت جمعی از بزرگان اراک در این شهر تأسیس شد. پس از آن، در سال ۱۳۱۳ خورشیدی کتابخانه‌ای عمومی توسط مرحوم حسین دها در منزل شخصی او دایر گردید.[۱] کتابخانه شماره ۱، کتابخانه شهید زراستوند، کتابخانه میرجعفری، کتابخانه آیت‌الله اراکی، کتابخانه دکتر حصیبی، کتابخانه استاد دهگان، کتابخانه ولیعصر، کتابخانه سنجان و کتابخانه امام خمینی کرهرود و کتابخانه دکتر خزائلی (نابینایان) از جمله کتابخانه‌های مهم شهر هستند.[۶۷]
رسانه‌ها
سیما
صدا و سیمای مرکز اراک در سال ۱۳۶۲ به عنوان یک دفتر خبری آغاز به کار کرد. در آبان ماه سال ۱۳۶۵ فعالیت رسمی مرکز با نصب و بهره برداری از یک فرستنده یک کیلو وات رادیویی، با پخش برنامه‌های خبری توسط واحد اطلاعات و اخبار آغاز شد. در سال ۱۳۷۹ با بهره برداری از شبکه صدای استان مرکزی با سه استودیوی تولید و پخش، روزانه ۱۸ ساعت برنامه تهیه و پخش شد که این برنامه‌ها با یک فرستنده یکصد کیلو وات در تمام مناطق استان مرکزی و قسمتی از استانها هم جوار قابل دریافت بود. در سال ۱۳۸۲ شبکه استانی سیما (شبکه آفتاب) به عنوان بیستمین شبکه استانی ایران شروع به کار کرد. این شبکه هم اکنون روزانه ۱۵ ساعت برنامه پخش می‌کند.[۶۸]
صدا
رادیو اراک
رادیواراک در آبان ماه سال ۱۳۶۵ فعالیت رسمی خود را با پخش برنامه‌های خبری توسط واحد اطلاعات و اخبار آغاز کرد.[۶۸] این رادیو هم اکنون سالانه ۳۶۰۰ ساعت برنامه تولید می‌کند و بیش از ۵۰۰۰ ساعت پخش دارد.
رادیو صدای صنعت و صدای دانشجو
با توجه به ظرفیت‌های صنعتی و دانشگاهی استان مرکزی، تصمیم‌گیری و اقدامات اولیه در خصوص راه‌اندازی دو رادیوی تخصصی با موضوع صدای صنعت و صدای دانشجو یا فرهنگ صورت گرفته‌است و اعتبار لازم برای تأسیس آن نیز از محل اعتبارات دور سوم سفر ریاست جمهور وقت،محمود احمدی نژاد، به استان پیش‌بینی شده‌است.[۶۹]
نشریه‌ها
نخستین روزنامهٔ اراک به نام روزنامهٔ اتفاق در سال ۱۲۸۶ منتشر شد. پس از آن روزنامه رنجبر با چاپ سنگی در سال ۱۲۸۹ توسط شیخ علی نخستین که یک مشروطه‌خواه بود انتشار یافت. در سال ۱۳۱۰ خورشیدی روزنامه نقش ایران به مدیریت آقای مکی انتشار یافت.[۱]
هم اکنون در اراک و استان مرکزی دو روزنامه، ۱۱ هفته نامه و ۷ ماه‌نامه منتشر می‌شود. روزنامه‌هایی مانند روزنامه سرچشمه، روزنامه نوید، هفته‌نامه‌های سماع قلم، عطر یاس، شهاب، لاله سرخ، آوای خمین، راوی، شمس استان مرکزی، صبح خمین، نامه امیر، مجنون، آرمان جوان، چشم براه، گل یاس، مدینه گفتگو، دو هفته نامه یاقوت سرخ ساوه و ماهنامه‌هایی چون گلهای ساوه، عهد جاوید، وهم سبز، آشتیان، بصیرت، راه دانش و صحیفه پاکدلان در استان مرکزی یا اراک منتشر می‌شوند.[۷۰]
صنعت
از سال ۱۳۴۵ اجرای پروژه‌های وسیع در جهت تبدیل اراک به یک شهر صنعتی آغاز شد و طرح کارخانه‌های ماشین‌سازی و آلومینیوم و هپکو به مرحلهٔ اجرا در آمد.[۱] کارخانه آلومینوم ایران (ایرالکو) در سال ۱۹۷۲ با همکاری منطقه‌ای در سازمان پیمان مرکزی با همکاری محدود شرکت رینولدز آمریکا و دولت پاکستان تاسیس شد. بعد از انقلاب کلیه سهام این دو کشور متعلق به ایران گردید.[۱]
شهر اراک دارای صنایع گوناگون فلزی، شیمیایی، نساجی، ساختمانی و خوراکی است که برخی از این واحدها (مانند هپکو، آونگان، املاح معدنی ایران، آذرآب، شرکت آلومینیوم ایران، نورد آلومینیم (آلومرول)، شرکت ماشین‌سازی اراک، کمباین سازی، و کارخانه واگن پارس) از صنایع اساسی کشور به شمار می‌روند.[۴۹]
ترابری
مسیرهای ارتباطی
به دلیل قرار گرفتن شهر اراک میان دریای خزر و خلیج فارس و همچنین قرار گرفتن آن در میان مسیرهای ترانزیتی غرب و جنوب، این شهر یکی از شاه‌راه‌های مهم کشور می‌باشد. مهم ترین مسیری که از شهر اراک عبور می‌کند، مسیر بین‌المللی و ترانزیتی آزادراه ۵ (ایران) می‌باشد. اما در حال حاضر ادامه مسیر این آزادراه از شهر قم تا اراک به صورت بزرگراه است. ساخت آزادراه اراک - سلفچگان - قم با ارتقای بزرگراه اراک - قم آغاز شده‌است. اجرای این آزادراه به صورت احداث یک باند آزادراه و تأسیسات جانبی آن، تبدیل یک باند بزرگراه موجود به باند دوم آزادراه و همچنین تبدیل باند دیگر بزرگراه به راه اصلی دو طرفه خواهد بود.[۷۱] آزادراه اراک - خرم آباد نیز یکی از طرح‌های در دست اجرای وزارت راه و شهرسازی است که در راستای تکمیل آزادراه شماره ۵ اجرا خواهد شد. طول این آزادراه ۱۵۰ کیلومتر خواهد بود.[۷۲]
فاصلهٔ شهر اراک با برخی از مناطق پر رفت‌وآمد:[۷۳]
شهر مقصد فاصله(KM) زمان تقریبی سفر
تهران ۲۹۳ ۳:۳۰ ساعت
قم ۱۳۴ ۱:۳۰ ساعت
خرم آباد ۲۰۶ ۳ ساعت
اهواز ۵۸۱ ۷ ساعت
اصفهان ۲۸۸ ۴ ساعت
کرمانشاه ۳۶۵ ۴ ساعت
سنندج ۳۴۰ ۶ ساعت
شیراز ۷۷۳ ۱۰ ساعت
همدان ۱۷۶ ۲ ساعت
فرودگاه
اراک دارای یک فرودگاه بین‌المللی می‌باشد. تا قبل از اجرا شدن پروژه تطویل باند، این فرودگاه تنها ویژه پروازهای داخلی و هواپیماهای متوسط و ترابری و نظامی بود و امکان نشستن هواپیماهای پهن پیکر در آن وجود نداشت.[۷۴][۷۵] در سال ۱۳۹۲ با اجرای کامل طرح توسعه فرودگاه اراک در بخش تطویل، توسعه و مقاوم‌سازی باند، امکان پذیرش هواپیما تا رده ایرباس در فرودگاه اراک فراهم شد.[۷۶]
راه آهن
اراک از دیرباز در مسیر راه آهن سراسری شمال به جنوب ایران قرار داشته و راه آهن نقش مهمی را در رونق همه جانبه شهر اراک داشته‌است. محدوده حفاظتی اداره کل راه آهن اراک از ایستگاه ساقه دراستان قم شروع شده و از یک سو تا ایستگاه مومن آباد در استان لرستان و از سوی دیگر تا ایستگاه ملایر در استان همدان را تحت پوشش خود قرار داده‌است.[۷۷]
پروژه راه آهن غرب کشور نیز از اراک شروع شده‌است و شهرهای نهاوند و ملایر از استان همدان را به شبکه ریلی متصل می‌کند. ادامه این مسیر ریلی در استان کرمانشاه از شهرهای صحنه، کرمانشاه و اسلام آباد غرب عبور کرده و در مرز خسروی به کشور عراق وصل می‌شود. افتتاح راه‌آهن اراک - ملایر، گام بلندی در توسعه ترانزیت از کشور خواهد داشت.[۷۸] راه آهن اراک-ملایر به طول ۹۰ کیلومتر و هزینه اعتباری بالغ بر یک هزار و ۲۵۰ میلیارد ریال در مهر سال ۱۳۹۰ افتتاح شده‌است که بخشی از پروژه راه آهن غرب کشور به شمار می‌رود.[۷۹]
همچنین راه آهن اراک - اصفهان از پروژه‌های دیگری است که عملیات مطالعه و احداث آن آغاز شده‌است.[۸۰]
احداث قطار محلی اراک - مهاجران که در شورای مسکن استان مرکزی در فروردین سال ۱۳۹۰ تصویب گردیده‌است، از جمله مصوبات بخش ترابری ریلی اراک بوده‌است.[۸۱]
پایانه مسافربری
اراک دارای سه پایانه به سراسر کشور و استان مرکزی می‌باشد:
مرکزی: که در مجاورت هتل ۵ ستاره امیرکبیر قرار دارد.
شمال: که واقع در شمال شهر و در مجاورت میدان امیرکبیر است.
جنوب (غدیر):که واقع در جنوب غربی شهر و در مجاورت میدان بسیج است.[۸۲]
تاکسی‌رانی
شهر اراک در سال ۱۳۸۹ دارای بیش از ۲۷۰۰ دستگاه تاکسی عمومی و ۲۸۳ دستگاه تاکسی ویژه بوده‌است.[۸۳]
اتوبوسرانی
شرکت واحد اتوبوسرانی اراک و حومه که در سال ۱۳۷۰ تأسیس شد، دارای خطوط متعدد مسافربری در داخل و حومه شهر می‌باشد. ناوگان ترابری شهری اراک روزانه ۱۸۰ هزار نفر را در ۶۰ خط اتوبوسرانی و توسط ۱۶۰ دستگاه اتوبوس جا به جا می‌کند.[۸۴]
ساختار شهری
شهرداری اراک در سال ۱۲۹۸ تاسیس گردید[۸۵] پیش از پیوستن شهرداری‌های سنجان و کرهرود، شهر اراک دارای ۴ منطقه شهرداری بود[۸۶] که اکنون به ۶ منطقه افزایش یافته‌است. شهردار جدید اراک حسن قربانی است که جانشین مرتضی میری شده‌است. قربانی حدود سه سال معاون اداری مالی شهرداری اراک بوده‌اند و هم اکنون هم معاون برنامه ریزی فرمانداری اراک و مسئول تطبیق مصوبات شورای اسلامی شهر می‌باشند.[۸۷] بودجه شهر اراک در سال ۱۳۸۹ بالغ بر ۶۵ میلیارد تومان بود که این رقم در سال ۱۳۹۰ به ۱۸۰ میلیارد تومان[۸۸] و در سال ۱۳۹۱ به ۲۰۰ میلیارد تومان افزایش یافته‌است.[۸۹]
مراکز درمانی
بیمارستان ولی عصر(دانشگاهی)،بیمارستان امیرالمؤمنین(دانشگاهی)،بیمارستان آیت‌الله خوانساری(دانشگاهی)، بیمارستان امیرکبیر (دانشگاهی)، بیمارستان آیت‌الله طالقانی (دانشگاهی)[۹۰] ، بیمارستان امام خمینی (تامین اجتماعی)،[۹۱] بیمارستان قدس (خصوصی)[۹۲] از جمله مراکز درمانی مهم شهر اراک هستند.
تامین آب شهر
آب شرب شهر اراک از سد کمال صالح تامین می‌شود. سد سنگریزه‌ای کمال صالح که بر روی رودخانه تیره از سرشاخه‌های دز و در ۷۴ کیلومتری جنوب غربی شهر اراک احداث شده، آب مورد نیاز شهرهای اراک، شازند و صنایع بزرگ منطقه را تأمین می‌کند.[۹۳]
مراکز تفریحی
شهربازی لاله
شهربازی (پارک لاله) یکی از جاذبه‌های تفریحی اراک است. این شهربازی که در سال ۶۹ با سرمایه بخش خصوصی افتتاح گردید و دارای سه لونا پارک، رستوران و سایر خدمات تفریحی و رفاهی است. این مکان در ساعت‌های اوج شلوغی، پذیرای ۲۰ هزار نفر بازدید کننده‌است.[۹۴]
مجموعه طوفان
این مجموعهٔ در حال ساخت، بزرگترین شهربازی سرپوشیده خاورمیانه است که در کیلومتر هفت بزرگراه امام خمینی اراک قرار دارد. این شهربازی در زمینی به مساحت ۱۱۰ هزار متر مربع و زیر بنای ۲۲٬۰۰۰ متر است که در سه فاز اجرا خواهد شد.[۹۵] این مجموعه دارای یک هتل ۴ ستاره، پیست اتومبیلرانی (باز و سرپوشیده)،رستوران، سالن تنیس، سالن اسکواش و اسکیت، مجتمع بازی‌های کودکان، پارک آبی و ترن هوایی است.[۹۶]
شهربازی پامچال
این شهربازی جنب پارک ازادی انتهای خیابان قائم مقام می‌باشد.[۹۷]
باغ وحش
باغ وحش اراک به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری کم نظیر کشور در حاشیه جنوب شرقی شهر اراک واقع شده‌است. این باغ وحش با وسعت ۳۲هکتار از سال ۷۴بنا شده و سالانه پذیرای حدود ۸۰هزار بازدیدکننده علاقه‌مند به تنوع زیستی و طبیعت است. حیوانات پارک وحش اراک: شیر، قوچ و میش، بز وحشی، مرال (گاو کوهی)، عقاب طلایی، خرس قهوه‌ای، اسب، جغد شاخدار، غاز وحشی، مرغ لهستانی، کبک و قرقاول، شتر دو کوهان، درنا و مرغ دریایی، سارگپه، شترمرغ، گوزن زرد ایرانی، سگ تازی، سگ پودل، گرگ، کبوتر، آکواریومماهی، گراز، خوک، شغال، گربه وحشی، طاووس، خرگوش، بوقلمون، مرغ شاخدار، کفتار، میمون رزوس، رودک (گورکن)، شاه بوف و...[۹۸]
فضای سبز
در حال حاضر میزان فضای سبز شهر اراک حدود ۹۰۰ هکتار است که با ایجاد ۱٬۰۰۰ هکتار مصوب در طرح جامع آلودگی هوا در آینده، این میزان به ۱٬۹۰۰ متر مربع افزایش خواهد یافت.[۹۹]هم اکنون سرانه فضای سبز در اراک به ازای هر نفر، ۲۰ مترمربع است.[۱۰۰]
مشکلات شهری
آلودگی هوا
نیروگاه سیکل ترکیبی شازند، یکی از منابع آلوده کننده هوای اراک
هوای اراک در زمره آلوده ترین کلان شهرهای ایران قرار دارد. عواملی همچون رشد جمعیت و به پیرو آن افزایش خودرو و همچنین افزایش روند صنعتی شدن و ساخت کارخانه‌های گوناگون باعث شده‌است این شهر جزو یکی از هشت کلان شهر آلوده کشور به حساب بیاید.[۱۰۱]
هوای اراک از نظر داشتن عوامل آلوده کننده از تهران آلوده‌تر است. ورود حجم زیادی از آلودگی‌ها به این شهر نشان می‌دهد که درصد بالایی از آلودگی در شهری با وسعت کم متمرکز شده‌است و این حجم از آلودگی هم برای انسان و هم برای محیط زیست بسیار خطرناک است.[۱۰۲] به منظور کاهش آلودگی هوای شهر، دولت در سال ۱۳۸۶ مصوبه‌ای با نام طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک را تصویب کرد.[۱۰۳] در این طرح راهکارهایی برای کاهش آلودگی هوا ارائه شد. هر چند که برخی از منابع دولتی از روند اجرای این طرح در شهر اراک را مناسب جلوه می‌دهند،[۱۰۴] امّا تعلل برخی از سازمان‌ها در اجرای بندهای این طرح از جمله کمبود فضای سبز شهری،[۱۰۵] توجه نکردن مسئولین برخی از صنایع آلوده کننده هوا نسبت به رفع منابع آلودگی[۱۰۶] و کمبود اعتبار مورد نیاز اجرای طرح، موجب کندی روند اجرای طرح شده‌است.
ترافیک معابر و خیابان‌ها نیز یکی از چالش‌های مهم شهر اراک است. از جمله عوامل به وجود آورنده ترافیک در شهر اراک افزایش روزافزون تعداد خودروها، شرایط نامناسب خیابان‌ها، عدم تعیین تکلیف تملک اراضی و تعریض معابر شهری، ضعف فرهنگ ترافیک، ضعف شبکه حمل و نقل شهری و نبود مدیریت واحد شهری است.[۱۰۷]
برخی از مسئولان شهر مدعی هستند که وضعیت ترافیک شهر مشکل ساز نیست و مدت زمان بار ترافیکی شهر حتی گاهی کمتر از ۱۰ دقیقه‌است، اما شواهد امر بازگو کننده شکل دیگری از این مشکل است. برای ساماندهی به ترافیک طرح‌های مختلفی پیشنهاد شده‌است که از جمله آنها طرح جامع ترافیک شهر اراک، احداث بزرگراه درون شهری امیرکبیر،[۱۰۸] آموزش فرهنگ ترافیک به مردم، سامانه کنترل هوشمند ترافیک اشاره کرد، اما اجرای بسیاری از این طرح‌ها بلاتکلیف مانده‌است.[۱۰۹]
گرانی مسکن
اراک چهارمین شهر گران ایران در زمینه مسکن، پس از تهران، اصفهان و کرج است.[۱۱۰] این شهر از جمله شهرهایی است که قیمت مسکن در آن همواره بالاتر از میانگین کشور بوده‌است.[۱۱۱] از جمله دلایل گرانی مسکن در این شهر، صنعتی بودن شهر و استقرار صنایع بزرگ در پیرامون شهر،[۱۱۲] نبود عوامل نظارتی و نبود قوانین بازدارنده برای کنترل قیمت در کشور می‌باشد.[۱۱۳]
آموزش
نخستین مدرسه به سبک نوین در اراک را صمصام‌الملک بیات به نام مدرسه صمصامی و در سال ۱۳۲۱ قمری تأسیس کرد که سومین مدرسه نوین ایران بود. دومین مدرسه، منتصریه نام داشت که در سال ۱۳۲۵ قمری و به دست منتصرالدوله (حاکم وقت) تأسیس شد. سهام السلطان نیز سومین مدرسه شهر به نام سهامیه را بنیان نهاد. اولین مدرسه دخترانه بنام شمس المخدرات در سال ۱۳۳۲ قمری افتتاح شد. در سال ۱۲۸۶ خورشیدی، ارامنه مقیم اراک مدرسه شرف ارامنه را تأسیس کردند.[۱] در سال ۱۳۶۵ شمسی در ۲۴۶ آبادی دبستان، ۷۲ مدرسه راهنمایی و ۹ دبیرستان وجود داشته‌است.[۴۹]
آموزش عالی
تاریخچه آموزش عالی
در مهر ماه سال ۱۳۵۰ تعدادی از اساتید دانشگاه تهران و دانشسرای عالی سابق مقدمات تاسیس یک موسسه آموزش عالی خصوصی را به عنوان نخستین مرکز آموزش عالی در استان مرکزی با نام مدرسه عالی مرجان، در شهر اراک فراهم نمودند. مدرسه عالی مرجان ابتدا برای چهار رشتهٔ فیزیک، شیمی، زیست شناسی، و زبان و ادبیات فارسی تعداد ۲۴۰ نفر دانشجو پذیرفت. این موسسه در اواخر سال ۱۳۵۱ با نام مدرسه عالی علوم اراک وابسته به دانشگاه تربیت معلم تهران و با مدیریت دولتی به فعالیت خود ادامه داد. در سال ۱۳۵۴ که کلیهٔ مؤسسات آموزش عالی به صورت خصوصی اداره می‌شدند به دولت واگذار شدند، این مدرسه هم دولتی شد.[۱]
مراکز آموزش عالی
دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در اراک، این شهر را به یکی از قطب‌های دانشگاهی کشور تبدیل کرده‌است که از آن میان می‌توان به دانشگاه اراک، دانشگاه علوم پزشکی اراک، دانشگاه صنعتی اراک، دانشگاه آزاد اسلامی اراک اشاره کرد. دانشگاه اراک، به عنوان دانشگاه جامع و مادر استان مرکزی و سیاستگذار طرح آموزش عالی در استان مرکزی می‌باشد. پس از دانشگاه اراک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک با اجرای دو فاز شهرک دانشگاهی - تحقیقاتی، دارا بودن ۱۴۸ رشته تحصیلی در ۶ دانشکده و جذب بیش از ۲۲۰۰۰ دانشجو، بزرگترین شهرک دانشگاهی را در مرکز کشور در اختیار دارد.[۱۱۴]همچنین با پیگیری‌های نماینده وقت محلات و دلیجان، ساخت دانشگاه محلات در این شهر و زیر نظر دانشگاه اراک آغاز شده است.[۱۱۵]
مدارس علوم دینی
اولین مدرسه علوم دینی در اراک مدرسه سپهدار بود که توسط یوسف خان گرجی میان سال‌های ۱۲۲۷ تا ۱۲۳۱ قمری ساخته شد. پس از گذشت ۹۰ سال از احداث مدرسه سپهدار، میان سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰، مدرسهو مسجد حاج محمد ابراهیم خوانساری در محله عباس آباد تاسیس گردید. سومین مدرسه علوم دینی در اراک نیز میان سال‌های ۱۳۱۸ تا۱۳۲۰، مدرسه آقا ضیاالدین به دست مرحوم حاجحسینملکالتجار تبریزی ساخته شد. چون مرحومآقاضیاءالدین در مسجد این مدرسه امامجماعت بود، این مدرسه و مسجد به مدرسه و مسجد آقاضیاءالدین معروف شده‌است. بعد از این سه مدرسه دینی، مدرسه دیگری به وجود نیامد.[۱۱۶]
ورزش
اراک دارای امکانات ورزشی مانند سالن‌های سرپوشیده، پیست موتورسواری، پیست اسکیت سواری، زمین چمن و ورزشگاه پانزده هزار نفری جهت انجام مسابقات فوتبال، پیست اسکی و استخرهای شنا می‌باشد.[۱۱۷]
فوتبال
اراک تا کنون دارای یک سهمیه در لیگ دسته اول بوده‌است. هم اکنون این شهر دارای یک تیم فوتبال با نام شهرداری اراک در لیگ دسته اول فوتبال ایران می‌باشد.[۱۱۸] تیمهای مهر اراک و دارایی اراک، نمایندگان اراک در لیگ دسته سوم باشگاه‌های فوتبال کشور هستند.
ورزشگاه
شهر اراک دارای ورزشگاه ۱۵ هزار نفری به نام ورزشگاه امام خمینی، ورزشگاه شهدای پنجم مرداد و استادیوم آذرآب (شهر صنعتی) می‌باشد.[۱۱۹]
دهکده المپیک
دهکده المپیک اراک در زمینی به مساحت ۳۰۰ هکتار در حال ساخت است. این مجموعه شامل پیست دوچرخه سواری، سالن سرپوشیده دو میدانی، استخر سرپوشیده و سالن شش هزار نفری خواهد بود.[۱۲۰]
گردشگری
آثار تاریخی
با توجه به اینکه شهر اراک در دوره قاجار ساخته شد، بیشتر آثار باستانی باقی‌مانده در این شهر از این دوره می‌باشد. از جمله مهمترین اثر تاریخی شهر، می‌توان به مجموعه تاریخی بازار اراک اشاره کرد که از بناهای نخستین شهر اراک بوده‌است.[۱۲۱] مدرسه سپهداری که همزمان با بازار ساخته شده‌است، از مکان‌هایی است که امام خمینی بخشی از سال‌های عمر خود را در این مدرسه سپری کردند.[۱۲۲] حمام چهارفصل که از نظر مساحت بزرگترین حمام ایران است، یکی دیگر از آثار تاریخی شهر است که اکنون به موزه تبدیل شده‌است.[۱۲۳] خانه حسن پور از بناهای قدیمی شهر اراک است که به صورت درونگرا ساخته شده و اکنون به موزه صنایع دستی تبدیل شده‌است.[۱۲۴] برج شیشه از دیگر بناهای معروف شهر بوده که به دلیل وجود تزئینات کاشی معقلی به این نام معروف شد. متأسفانه این بنا در سال ۱۳۶۱ تخریب شد.[۱۲۵]
کلیسای مسروپ مقدس
کلیسای مسروپ مقدس، یکی از بناهای مذهبی ارامنه شهر اراک است که در دوره قاجار ساخته شد.[۱۲۶]بقعه پیر مرادآباد که در روستای مرادآباد قرار دارد از بناهای دوره سلجوقی است.[۱۲۷] قلعه حاج وکیل نیز یکی از بناهای دوره قاجار است که در قدیم یکی از کارگاه‌های بزرگ فرشبافی کمپانی زیگلر و کنسولگری انگلیس در اراک بود.[۱۲۸] همچنین ارگ حکومتی اراک، کاروانسرای شاه عباسی، خانه حاج آقا محسن عراقی و خانه خاکباز از دیگر آثار تاریخی شهر می‌باشند.
جاذبه‌های طبیعی
تالاب میقان:این تالاب با وسعت ۲۵ هزار هکتار در ۱۵ کیلومتری شمال شرق شهر اراک و در جنوب شهر داوودآباد واقع شده‌است.[۱۲۹] به دلیل وجود تنوع پرندگان مهاجر در این منطقه، تالاب به یکی از مناطق اکوتوریستی شهر اراک تبدیل شده‌است.[۱۳۰]
منطقه نمونه گردشگری دره گردو: این منطقه با وسعت ۱۰۰ هکتار در جنوب شهر اراک قرار دارد و از آب و هوای مناسب و طبیعت بکر برخوردار است. این منطقه در سال ۱۳۸۵ توسط هیأت دولت به عنوان منطقه نمونه گردشگری تصویب شد.[۱۳۱]
منطقه نمونه گردشگری تخت سادات (باغ‌های کرهرود و سنجان): یکی از جاذبه‌های طبیعی با وسعت ۱۰۰ هکتار و در نزدیکی منطقه کرهرود و سنجان است. از جاذبه‌های منطقه وجود چشمه، باغ‌های میوه و آرامگاه سادات کرهرود است.[۱۳۲]
منطقه تفرجگاهی سرخ کوه (کوه سرخه): از جمله مکان‌های تفرجگاهی شهر اراک و در مجاورت منطقه نمونه گردشگری دره گردو است.
جاذبه‌های مذهبی
امامزاده محمد عابد
امامزاده محمد عابد(دوره صفویه)،[۱۳۳] امامزاده عبدالله و آمنه خاتون[۱۳۴] و مقبره آقا نورالدین عراقی از جمله بناهای مذهبی اراک هستند.
موزه‌ها
از جمله موزه‌های شهر اراک می‌توان به موزه سلطان‌آباد(هنرهای اسلامی)،[۱۳۵] موزه مفاخر،[۱۳۶] موزه مردم شناسی[۱۳۷] موزه صنایع دستی[۱۳۸]موزه تنوع زیستی،[۱۳۹] موزه سنگ و گوهر[۱۴۰] و موزه آموزش و پرورش اشاره کرد. همچنین ساخت موزه بزرگ اراک[۱۴۱] و موزه دفاع مقدس[۱۴۲] نیز در حال اجراست.
هتل‌ها و مراکز اقامتی
از جمله هتل‌های شهر می‌توان به هتل امیرکبیر (پنج ستاره)، هتل زاگرس(چهارستاره)، هتل پیام (۳ ستاره) و هتل معلم (۳ ستاره) اشاره کرد.[۱۴۳]
صنایع دستی
قالی اراک
از صنایع دستی شهر اراک می‌توان به دستبافتهای سنتی (قالی تافی، گلیم تافی، جاجیم بافی)، رودوزیهای سنتی، آثار چوبی (منبت و کنده کاری روی چوب، معرق کاری، پیکر تراشی، خراطی، ساخت سازهای سنتی، مشبک و گره چینی چوب)، سفالگری، کتابت و نگارگری (طراحی سنتی، نقاشی ایرانی، گل و مرغ، تذهیب و تشعیر، خوشنویسی، کتیبه نویسی)، آثار فلزی (مسگری، قلمزنی، سفیدگری، چلنگری، مشبک فلز، ملیله طلا و نقره)، ساخت پاپوش سنتی(گیوه دوزی[۱۴۴] و گیوه بافی)، آرایه‌های معماری (گچبری سنتی، آینه کاری...) و تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی اشاره کرد.[۱۴۵]
قالی
صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، سربند و ساروق شهرت جهانی داشته‌اند. صنعت قالی بافی از آغاز بنیان گذاشتن این شهر توسط یوسف خان گرجی به عنوان عمده کالای صادراتی این شهر قرار گرفت.[۱۴۶]
قالی در اراک به گفته سیسیل ادوارز زمانی از اهمیت و اعتبار و فراوانی برخوردار بود و رقیب قالی کرمان بود از انواع قالی مشهور اراک می‌توان به قالی ساروق اراک اشاره نمود که از لحاظ استحکام و نقشه‌های منحصربه‌فرد و نوع خامه (پشم) استفاده شده، شهرت جهانی دارد. اراک به عنوان یکی از مهمترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹ باقی‌ماند.[۱۴۷]
ره آوردهای اراک (سوغات اراک)
از جمله سوغات اراک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:[۱۴۸][۱۴۹]
فتیر از ره‌آوردهای اراک است
فتیر
ترخینه
باسلوق
کشمش سبز
صابون محلی
انگور
شیره انگور
گوش فیل
غذاهای محلی
ته تالی[۱۵۰]
آبگوشت کشک[۱۵۱]
آبگوشت دوغ دار (دوگوله دودار)[۱۵۲]
آش جودوغ[۱۵۳]
آش خیار[۱۵۴]
پتله پلو[۱۵۵]
آش بی بی سه شنبه[۱۵۶]
آش مصطفی[۱۵۷]
شفته[۱۵۸]
آبگوشت کشک
آبگوشت دوغ دار
(دوگوله دودار)
تَه تالی
آش جودوغ
شِفته
شهرهای خواهرخوانده
اراک با چهار شهر جهان خواهرخوانده است:
تفلیس یکی از خواهرخوانده‌های اراک
زمان کشور شهر خواهرخوانده
۲۰۰۷ صربستانپرچم صربستان نووی ساد[۱۵۹]
۲۰۰۸ قزاقستانپرچم قزاقستان قراغندی[۱۶۰]
۲۰۱۱ گرجستانپرچم گرجستان تفلیس[۱۶۱]
۲۰۱۳ گرجستانپرچم گرجستان باتومی[۱۶۲]
پانویس
↑ Jump up to: ۱٫۰۰ ۱٫۰۱ ۱٫۰۲ ۱٫۰۳ ۱٫۰۴ ۱٫۰۵ ۱٫۰۶ ۱٫۰۷ ۱٫۰۸ ۱٫۰۹ ۱٫۱۰ محتاط، سیمای اراک (جامعه شناسی شهری)، ۳۲.
Jump up ↑ دهگان، تاریخ اراک (جلد دوم)، ۱۰۳.
Jump up ↑ «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۰». معاونت برنامه ریزی استانداری خراسان جنوبی (به نقل از مرکز آمار ایران)، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
Jump up ↑ «مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص الحاق نقاط جمعیتی سنجان و کرهرود به شهر اراک». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۹ مرداد ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
↑ Jump up to: ۵٫۰ ۵٫۱ «بررسی و تحلیل نظام شهری و نظام روستایی و عشایری استان مرکزی». دفتر برنامه ریزی و بودجه استانداری استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در 23 اردیبهشت 1392. بازبینی‌شده در ۱۲ مه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «نقشهٔ بافت‌های فرسودهٔ مصوب شهرها: مرکزی». وب‌گاه شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران. بازبینی‌شده در ۱۴ ژانویهٔ ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «۱۵۰۰ هکتار به محدوده قانونی شهر اراک افزوده می‌شود». روزنامه دنیای اقتصاد، ۱۷ سفند ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «لیست پلاک‌های خودروهای ایران». بانک اطلاعاتی آکو. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «اراک به جمع کلانشهرهای کشور پیوست». باشگاه مهندسان ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «اراک». مرجع شهرهای ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۱آذر.
Jump up ↑ «توسعه صنعتی؛ اوج استقلال / مهندسان داخلی جایگزین مستشاران خارجی». خبرگزاری مهر، ۲۰ اسفند ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۱آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «گردشگری صنعتی ظرفیت مغفول مانده استان مرکزی». خبرگزاری مهر، ۱۰اردیبهشت۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «دوذوقه در شهر آهن و فولاد». جم جم آنلاین، ۱۰خرداد۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «هوای اراک را داشته باشید». همشهری آنلاین. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «شمش آلومینیوم به ۹۱۰ هزار تن می‌رسد». وبسایت اخبار فلزات، ۶آبان ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۱آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «اولین کارخانه لوکوموتیوسازی ایران در اراک/ سرمایه‌ای که همچنان خاک می‌خورد». باشگاه خبرنگاران، ۱۶مرداد۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۱آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «تنها کـارخانه کمبـاین سـازی ایـران را منحل نکنید». مرکزی دیلی، ۵شهریور ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۱آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «شرکت آونگان اراک در آستانه تولید قرار گرفت». خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۲۴ بهمن ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۱آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «بهره برداری از بزرگترین آزمایشگاه سازه‌های انتقال نیرو جهان در ایران». روزنامه اطلاعات، ۱۸آذر۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۱آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «افتتاح اولین مدرسه بهره مند از انرژی برق خورشیدی در اراک». سازمان نوسازی و توسعه و تجهیز مدارس کشور، ۲مهر۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۱آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «اراک به عنوان "اولین مرکز استان سبز کشور" شناخته شد». باشگاه خبرنگاران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ سعیدیان، سرزمین و مردم ایران، ۵۳.
Jump up ↑ «تاریخچه شهر اراک». اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۵آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ ابراهیم دهگان، تاریخ اراک جلد دوم، ۱۳۷.
Jump up ↑ «ARĀK». ایرانیکا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ یزدی پسند، پایان نامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطان‌آباد)، ۱۴۲.
Jump up ↑ «ARĀK». ایرانیکا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ یزدی پسند، پایان نامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطان‌آباد)، ۳۹.
Jump up ↑ خزائلی، «مشروطه خواه عراق عجم»، ۷۸.
Jump up ↑ «روایت انقلاب در اراک». مجنون آنلاین، ۱۱ بهمن ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۷ آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «عراق سلطان‌آباد، اراک». تربیت. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۴دی۱۳۹۱.
Jump up ↑ Bazin, Marcel. “GĪLĀN i. GEOGRAPHY AND ETHNOGRAPHY”. In Encyclopaedia Iranica. Archived from the original on 15 December 2012.
Jump up ↑ امیراحمدیان، بهرام. دانشنامه جهان اسلام. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ امیراحمدیان، تقسیمات کشوری، ۱۰۱.
Jump up ↑ «شهر اراک». شهرداری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۲ آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «اثرات اقلیم بر معماری سنتی و مدرن شهر اراک». فصلنامه آمایش محیط. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «شهرستان اراک». تبیان. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «آب و هوای شهرهای استان مرکزی». اداره کل هواشناسی استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۰مهر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «Weather Information for Arak». world weather information service. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۴آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «منابع آب استان مرکزی». اداره کل منابع طبیعی و آب‌خیزداری استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان مرکزی گفت: ۸۵ درصد از پروژهٔ فاضلاب شهر اراک به اتمام رسیده‌است.». خبرگزاری دانشجویان ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «سیمای طبیعی استان - کوه ها». اداره کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۰مهر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «استان مرکزی؛ سرزمین غارها/ از غار قندیلی تا آثار ۷۰ میلیون ساله». پایگاه خبری انتخاب، ۲ فروردین۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۴دی۱۳۹۱.
Jump up ↑ «یادمان شهدای گمنام نورالشهدا اراک تکمیل می‌شود». خبرگزاری فارس، ۱۶ آبان۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۴دی۱۳۹۱.
Jump up ↑ «ناهمواری‌های استان مرکزی». ویکی اطلس فرهنگی ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۰مهر۱۳۹۱.
Jump up ↑ عباس پاشایی، کویرهای ایران، ۴۹.
Jump up ↑ فریدون قدیمی عروس محله. «بررسی پالئو جغرافی و جغرافیای حوضه آبریز میقان اراک». مجله حوضه آبریز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «گزارش فوج زمین لرزه‌های دی و بهمن ۹۰، شهرهای اراک و آشتیان». مرکز بین‌المللی زلزله شناسی، ۳بهمن۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
↑ Jump up to: ۴۹٫۰ ۴۹٫۱ ۴۹٫۲ سعیدی، عباس، «اراک»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۷، صص ۴۱۷-۴۲۰، چاپ اول: ۱۳۷۵
Jump up ↑ «نتایج سرشماری سال ۱۳۹۰». معاونت برنامه ریزی استانداری خراسان جنوبی (به نقل از مرکز آمار ایران)، ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
Jump up ↑ «جمعیت شهرستانها و خانوار کشور سال ۱۳۹۰». مرکز آمار ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۴آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص الحاق نقاط جمعیتی سنجان و کرهرود به شهر اراک». مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۹ مرداد ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲. بازبینی‌شده در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۲.
Jump up ↑ «نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۸۵» (فارسی). درگاه ملی آمار ایران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۶ ژانویه ۲۰۰۹.
Jump up ↑ محتاط، سیمای اراک (جلد دوم، جامعه شناسی شهری، فرهنگ مردم)، ۶.
Jump up ↑ اسماعیل پور و همکاران، فاطمه. استان شناسی مرکزی. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۹۱. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۵-۱۹۴۶-۲. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ آنوشیک ملکی. «نگاهی اجمالی بر حوزه‌های انتخاباتی ارمنیان در مجلس شورای اسلامی». فصلنامه فرهنگی ارمنیان- پیمان، سال چهاردهم زمستان ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۶ دیماه ۱۳۹۱.
Jump up ↑ مرتضی ذبیحی، تاریخ اجتماعی اراک (احزاب - مطبوعات - شخصیت‌ها) از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، ۱۱۴.
Jump up ↑ «آیین عید پاک ارامنه استان مرکزی روز یکشنبه در کلیسای مسروپ مقدس اراک برگزار شد.». مرکزی دیلی، ۱۶ فروردین ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۴ دیماه ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «پیشینه تاریخی کلیمیان اراک». انجمن کلیمیان تهران. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «مشاهیر و مفاخر اراک». شهرداری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «مشاهیر». ملک اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «بررسی باورهای فولکلوریک مردم شهر اراک از دیدگاه مردم شناختی». آفتاب، ۷اردیبهشت۱۳۸۷. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۶دسامبر۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۵دی۱۳۹۱.
Jump up ↑ نیک‌فام، یوسف. «دو آیین نمایشی کهن در اراک». صحنه، ش. ۶۷ و ۶۸ (دی و بهمن ۱۳۸۶): ۳۲-۳۶. بایگانی‌شده از /264272 نسخهٔ اصلی در ۲۶دسامبر۲۰۱۲.
Jump up ↑ «اطلاعاتی درباره تاریخچه شهر اراک». مرکزی دیلی، ۸ آذر ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۶ شهریور ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «بزرگترین سینمای کشور به مرکز فرهنگی تبدیل شد». پایگاه خبری رسانه قانون، ۲۱شهریور۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۶شهریور۱۳۹۱.
Jump up ↑ «سینما، مکانی فراموش شده در شهر صنعتی اراک». پایگاه اطلاع رسانی دکتر محسن رضایی، ۹مرداد۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۶شهریور۱۳۹۱.
Jump up ↑ «لیست کتابخانه‌های استان مرکزی». نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۵دی۱۳۹۱.
↑ Jump up to: ۶۸٫۰ ۶۸٫۱ «صدا و سیمای مرکز اراک». معاونت امور استانها. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «رادیو صدای صنعت». خبرگزاری مهر. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «نشریات استان مرکزی». خانه مطبوعات استانی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «آزادراه قم - سلفچگان - اراک چهار خطه می‌شود». فارس نیوز، ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «آزادراه اراک-خرم آباد احداث می‌شود». تابناک، ۱۰اردیبهشت ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «مسافت شهرهای ایران». ایرانگردی و جهانگردی، ۱۳۹۱/۱۰/۳. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۳۹۱/۱۰/۳.
Jump up ↑ «اما واگرهای فرودگاه بین‌المللی اراک». روزنامه ابتکار.
Jump up ↑ «نخستین پرواز فرودگاه اراک پس از ۲ سال وقفه». بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «پروازهای فرودگاه اراک از سر گرفته می‌شود». تین نیوز، ۲ خرداد ۱۳۹۲.
Jump up ↑ «درباره راه آهن اراک». اداره کل راه آهن اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۲ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «راه آهن سراسری اراک – ملایر افتتاح شد». پایگاه اطلاع رسانی دولت، ۱۴ مهر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۲ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «احداث راه‌آهن اراک ملایر ۱۲۵۰ میلیارد ریال هزینه در بر داشت». ۱۴ مهر ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۲ آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «راه آهن اراک - اصفهان احداث می‌شود». ۳ خرداد۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۲ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «قطار شهری اراک ـ مهاجران راه‌اندازی می‌شود». پایگاه خبری تحلیلی صنعت ساختمان. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «پایانه‌های مسافربری شهر اراک». سازمان پایانه‌های مسافربری شهرداری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۰دی۱۳۹۱.
Jump up ↑ «دو هزار و ۷۰۰ دستگاه تاکسی به مردم اراک سرویس دهی می‌کند». خبرگزاری جمهوری اسلامی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «۱۶۵ اتوبوس کولردار به ناوگان اتوبوسرانی اراک پیوست». روزنامه کیهان. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «طرح تخفیف عوارض صدور پروانه در اراک تا ۲۷ اسفند ماه تمدید شد». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «صدور پروانه ساخت در اراک الکترونیکی شد». روزنامه دنیای اقتصاد. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «معرفی شهردار». وبسایت شهرداری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «شهردار: بودجه سال۹۰ شهرداری اراک ۱۸۰میلیاردتومان است». ایسنای استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «رشد ۲۰۰ درصدی بودجه شهر داری اراک در سال ۹۱ ناشر=باشگاه خبرنگاران». بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «مراکز آموزشی درمانی». پرتال دانشگاه علوم پزشکی اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۴آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «بیمارستان ۱۶۰ تختخوابی امام خمینی (ره) اراک». مدیریت درمان استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۵ دی ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «تاریخچه بیمارستان قدس اراک». بیمارستان تخصصی و فوق تخصصی قدس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۵ دی ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «طلسم آبگیری سد کمال صالح شکسته شد». خبرگزاری فارس، ۱۹اردیبهشت ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۵شهریور۱۳۹۱.
Jump up ↑ ««شهربازی و پارک لاله» اراک در روزهای تعطیل پذیرای ۲۰ هزار گردشگر است.». خبرگزاری میراث فرهنگی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «بی‌نظیرترین شهربازی خاورمیانه در اراک». مرکزی دیلی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «افتتاح فاز اول شهربازی و پارک آبی در استان مرکزی با مشارکت بانک ملی». بانک ملی ایران، ۴ مهر ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۵ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «بازرسی شهربازیها در استان مرکزی انجام شد». موسسه استاندارد ایران، ۳آبان۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۵ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «۴۴گونه جانوری پارک وحش اراک گنجینه‌ای غنی در تنوع زیستی است». خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۴ خرداد۱۳۹۰. بازبینی‌شده در ۲۵ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «سرانه فضای سبز هر شهروند اراکی به ۳۰ مترمربع افزایش پیدا می‌کند». فارس نیوز، ۲۱شهریور۱۳۸۶. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «سرانه فضای سبز در اراک برای هر نفر ۲۰ متر است». ایسنا، ۱۷خرداد۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «هوای اراک را داشته باشید». همشهری آنلاین. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «هوای اراک از تهران آلوده تر است». اراک شهر اریکه‌های ماندگار. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهر اراک». وبسایت مرکز پیوهش‌های مجلس، ۱۶شهریور ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «اراک رتبه برتر مقابله با آلودگی هوا را در میان کلان شهرها کسب کرد». پورتال وزارت کشور، ۱۳آذر۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۸آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «بیانیه رسمی شوراهای اسلامی شهرهای اراک، سنجان و کرهرود». شورای شهر اراک، ۳۰فروردین ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۸آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «فاتحه اجرای طرح جامع کاهش آلودگی هوای اراک باید خوانده شود». هفته نامه وقایع استان، ۲۹آبان۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۸آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ مجید نیک عهد. «اجرای طرح جامع ترافیک اراک در ابهام». روزنامه دنیای اقتصاد، ۱۵فروردین۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «آیا بزرگراه امیرکبیر مشکل ترافیک را حل می‌کند؟». برداشت نیوز، ۶شهریور۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «طرح جامع ترافیک اراک ۶ ساله شد». خبرگزاری تابناک، ۱۳مرداد۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «اراک؛ چهارمین شهر گران ایران». پایگاه خبری و تحلیلی استان مرکزی، ۱۳ بهمن. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «تهران گران‌ترین و ایلام ارزان‌ترین شهرهای ایران». البرز نیوز، ۵ اردیبهشت ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۳ آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «گرانی مسکن در اراک». روزنامه دنیای اقتصاد، ۱۹ دی ۱۳۸۵. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۳ آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «از اجاره‌های چند میلیونی مغازه‌ها تا تعطیلی بازار اراک». مرکزی دیلی، ۲۱ مرداد ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۳ آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «پیشینه دانشگاه آزاد اسلامی اراک». دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۵ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «اولین دانشگاه دولتی محلات مهر ماه دانشجو می‌پذیرد». مرکزی دیلی، ۹ شهریور ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۵ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ رضا استادی. «یادنامه آیت‌الله العظمی اراکی». مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۲۲ دسامبر۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱دی ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «جزئیات افتتاح پروژه‌های شهرداری اراک». شهرداری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «تیم فوتبال همیاری به شهرداری اراک پیوست». شهرداری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «ورزشگاه اراک نیاز دو دیدار پیاپی فوتبال را برآورده می‌کند». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «اختصاص دو میلیارد ریال به دهکده المپیک اراک». آرشیو وب فارسی واضح، ۱۹تیر۱۳۸۷. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۶شهریور۱۳۹۱.
Jump up ↑ «معرفی اراک». شهرداری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «'مدرسه سپهداری' اراک مهد پرورش بزرگان علوم دینی است». خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۹فروردین۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۷آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «حمام ـ موزهٔ چهار فصل اراک». ایران دیدار. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «منزل حسن پور». صداو سیمای استان مرکزی، ۸ مهر ۱۳۸۸. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۷ شهریور ۱۳۹۱.
Jump up ↑ محمد رحم دل و قاسم کاظمی دهقی، سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، ۱۲۲ و ۱۲۳.
Jump up ↑ محمد رحم دل و قاسم کاظمی دهقی، سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی، ۱۱۸.
Jump up ↑ «معرفی شهر اراک». اطلاعات شهری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۸آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «قلعه حاج وکیل». تبیان، ۷شهریور۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «منطقه شکار ممنوع تالاب میقان اراک». سازمان حفاظت از محیط زیست استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «آشنایی با تالاب میقان». همشهری آنلاین، ۲۰ فروردین ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «اجرای طرح مجموعه گردشگری " دره گردو" اراک». پزتال میراث آریا، ۲۵ آذر ۱۳۸۹. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۷ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «تخت سادات یکی از مناطق زیبای گردشگری استان مرکزی». باشگاه خبرنگاران، ۱۲ فروردین ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در =۷ آذر ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «درباره امامزاده». وب سایت برای آستان مقدس امامزاده محمد عابد (ع). بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۷ آبان ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «آشنایی با بقعه متبرکه امامزادگان عبدا... (ع) و آمنه خاتون (ع) اراک». پایگاه فرهنگی هنری انارک، ۵آبان۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۱۷آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «موزه هنر اسلامی سلطان‌آباد منتظر دیدگان مسافران نوروزی است». خبرگزاری فارس. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «موزه مفاخر اراک، گنجینه‌ای کوچک از بزرگان استان مرکزی برای گردشگران». باشگاه خبرنگاران، ۳ مهر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «آشنایی با موزه (حمام) چهارفصل - اراک». همشهری آنلاین. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «موزه حسن پور اراک کلکسیونی از چیره دستی هنرمندان استان مرکزی». سپیدنیوز، ۲۷اسفند۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۰آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «موزه حیات وحش اراک، گنجینه‌ای ارزشمند از گونه‌های جانوری و گیاهی». خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۲ فروردین ۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۲۰آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «نخستین موزه سنگ و گوهر اراک افتتاح شد». خبرگزاری مهر، ۱۸اسفند۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «عملیات اجرایی پروژه موزه بزرگ اراک آغاز شد». خبرگزاری فارس، ۲۰مهر۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۱ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «موزه دفاع مقدس اراک به دلیل بی مهری مسئولین نیمه کاره رها شد». برداشت نیوز، ۳۱فروردین۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «هتل‌های اراک». اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۸آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ صنایع دستی استان مرکزی-آفتاب
Jump up ↑ «گزیده رشته‌های صنایع دستی استان مرکزی به تفکیک شهرستان-سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی». اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۱۸آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ اسدالله عبدلی‌آشتیانی. «اسناد اراک (عراق ـ سلطان‌آباد)؛ در دوره‌های دوم تا پنجم مجلس شورای ملّی». مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲. بازبینی‌شده در ۲۵آذر۱۳۹۱.
Jump up ↑ «ARĀK». ایرانیکا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۱۵ دسامبر ۲۰۱۲.
Jump up ↑ «سوغات اراک». شورای اسلامی شهر اراک، ۲۵مرداد۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۹آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «معرفی شهر اراک». اطلاعات شهری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۹آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «تتالی». مجله آشپزی آنلاین، ۱۵آذر۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «آشنایی با روش تهیه آبگوشت کشک – غذای محلی شهر اراک». همشهری آنلاین، ۱۲ مهر۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ = «آب گوشت دوغ دار». ملک اراک. بازبینی‌شده در ۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «غذاهایی که بوی خیر می‌دهند/ چرخی در غذاهای خوشمزه سنتی ایران». خبرگزاری مهر، ۶ آبان ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «آش‌های محلی استان مرکزی». تبیان. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «غذاهایی که بوی خیر می‌دهند/ چرخی در غذاهای خوشمزه سنتی ایران». خبرگزاری مهر، ۶ آبان ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸ آبان ۱۳۹۱.
Jump up ↑ «آش‌های محلی استان مرکزی». تبیان. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «آش‌های مصطفی (اراک)». تبیان، ۱اسفند۱۳۸۸. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «شفته اراکی». آفتاب، ۲۶خرداد۱۳۹۰. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳. بازبینی‌شده در ۸آبان۱۳۹۱.
Jump up ↑ «اراک و نووییساد خواهرخوانده شدند». روزنامه دنیای اقتصاد-پنجشنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۳۸۶. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «اراک ایران و کاراگاندای قزاقستان خواهرخوانده شدند». خبرگزاری آریا. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «اراک و تفلیس خواهرخوانده می‌شوند». بنیاد مطالعات قفقاز. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۹ ژانویه ۲۰۱۳.
Jump up ↑ «ایجاد روابط خواهر خواندگی بین اراک و باتومی». شهرداری اراک. بایگانی‌شده از نسخهٔ اصلی در ۰۷ ژوئن ۲۰۱۳.
منابع
امیراحمدیان، بهرام. تقسیمات کشوری. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۳. شابک ۹۸۴-۳۷۹-۰۰۷-x.
پاشایی، عباس. کویرهای ایران و خصوصیات ژئومورفولوژیکی و پالئوکلیماتولوژی آن. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۱. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۳۸۳-۷۳-۹.
خزائلی، علیرضا. «مشروطه خواه عراق عجم». زمانه، ش. ۵۲ (دی ۱۳۸۵).
دهگان، ابراهیم. تاریخ اراک (جلد اوّل)؛ از دوره داستان تا سفر دوره صفوی. چاپ اول. تهران: زرین و سیمین، ۱۳۸۳. شابک ۹۶۴-۷۶۷۹-۰۸-۴.
دهگان، ابراهیم. تاریخ اراک (جلد دوم)؛ از بدو ظهور دولت صفوی تا سفر ناصرالدین شاه به صفحات اراک. چاپ اول. تهران: زرین و سیمین، ۱۳۸۳. شابک ۹۶۴-۷۶۷۹-۰۹-۲.
ذبیحی، مرتضی. تاریخ اجتماعی اراک (احزاب - مطبوعات - شخصیت‌ها) از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی (۱۲۸۵ - ۱۳۵۷). اراک: پیام دیگر، ۱۳۸۱. شابک ۹۶۴-۹۲۵۷۱-۷-۹.
سعیدیان، عبدالحسین. سرزمین و مردم ایران، مردم‌شناسی و آداب و رسوم اقوام ایرانی. چاپ چهارم. تهران: مؤسسهٔ انتشارات علم و زندگی، ۱۳۶۹.
عجم، محمد. اسناد خلیج فارس؛ میراثی کهن و جاویدان. چاپ اول. تهران: اوین، ۱۳۸۸. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۹۰۲۳۱-۴-۱.
محتاط، محمدرضا. سیمای اراک (جامعه شناسی شهری). چاپ اوّل. تهران: آگه، ۱۳۶۸.
محتاط، محمدرضا. سیمای شهر اراک (جامعه شناسی شهری، جلد دوم فرهنگ مردم). چاپ اوّل. ه‍م‍ا، ۱۳۶۶.
محمد رحم دل، قاسم کاظمی دهقی. سیمای میراث فرهنگی استان مرکزی. تهران: تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۳. شابک ۹۶۴-۷۴۳۸-۹۷-۱.
یزدی پسند، علی. پایان نامه تاریخ سیاسی اجتماعی اقتصادی اراک (سلطان‌آباد) (از آغاز قاجار تا سال ۱۳۳۲ هجری شمسی). دانشگاه اصفهان، خرداد ۱۳۸۶. ۳۹.
